Nasza strona korzysta z informacji zapisanych za pomocą plików cookies. Dalsze korzystanie z naszego serwisu internetowego, bez zmiany ustawień przeglądarki internetowej oznacza, iż użytkownik akceptuje stosowanie plików cookies.
Darmowy Program PIT dostarcza Instytut Wsparcia Organizacji Pozarządowych w ramach projektu PITax.pl dla OPP
Darmowy Program PIT dostarcza Instytut Wsparcia Organizacji Pozarządowych w ramach projektu PITax.pl dla OPP
Darowizny na rzecz Stowarzyszenia
Bank PEKAO S.A o/Kraków
28 1240 1431 1111 0000 1045 1072
Czytelnia
Genetyczne podstawy zespołu Downa
Alina T. Midro
Kiedy rozlega się muzyka Mozarta w "Czarodziejskim flecie" mało kto sobie uzmysławia, że jeden z bohaterów opery, ptasznik Papageno jest muzycznym obrazem osoby z zespołem Downa. W ten sposób Mozart oddał hołd ludziom naznaczonym piętnem odmienności. Polega ona na wybujałej sferze emocjonalnej psychiki kosztem niektórych elementów sfery poznawczej (myślenie abstrakcyjne) kształtującej osobowość człowieka. Niektórzy mówią! "Wielkie serce - mały rozumek", ale czy przy wielkim rozumie, serca bywa dość?
Zespół Downa swą nazwę zawdzięcza angielskiemu lekarzowi o nazwisku Down, który w 1866 roku opisał grupę osób, pensjonariuszy zakładu dla umysłowo chorych wyróżniających się swoim zachowaniem i wyglądem. Byli do siebie podobni (12 wspólnych cech), a zarazem różni od innych. Dopiero w 1959 roku dzięki badaniom francuskiego lekarza genetyka Jerome Lejeune poznaliśmy wspólny mianownik podobieństwa tej grupy osób, a mianowicie dodatkowy chromosom pary 21.
To dobrze, że poznaliśmy przyczynę odmienności osób (dzieci) z z. Downa. To straszne, że ta przyczyna przesłoniła całą istotę człowieczeństwa w odbiorze społecznym tych osób, nierzadko już na początku swej drogi życiowej. Stres odczuwany przez rodziców, gdy pada złowrogie słowo "Down" jako diagnoza, rzutuje często na późniejszy rozwój ich dziecka. Zamiast ludzkiej istoty widzi się - zespół Downa, zamiast uśmiechu i rączek wyciągniętych do mamy - dodatkowy chromosom, zamiast ojcowskiej dumy - łzy żony i matki...
Dziecko z zespołem Downa wyposażone jest w cechy odziedziczone po rodzicach, dziadkach czy innych przodkach oraz we własne cechy indywidualne. Są one wytworem swoistej gry wpływów czynników natury genetycznej i wpływu szeroko rozumianego środowiska, które te cechy kształtują. Swoistą grę zależności genów od środowiska i odwrotnie, modyfikuje pojawienie się dodatkowego chromosomu pary 21. Ta modyfikacja sprawia, że obserwujemy wspólne cechy dla osób z zespołem Downa i ta wspólnota często przekreśla indywidualne widzenie człowieka, któremu to się przytrafiło.
Co oznacza nazwa "zespół"? W medycznym rozumieniu jest to grupa wspólnych cech morfologicznych, klinicznych i behawioralnych, (czyli związanych z zachowaniem i psychiką) z towarzyszącymi im nieraz wadami rozwojowymi wytworzonymi przez wspólną przyczynę. Niektórzy określają to jako charakterystyczny zbiór cech klinicznych i antropologicznych, na podstawie, których można postawić rozpoznanie.
U większości dzieci z zespołem Downa mamy do czynienia z dodatkowym czterdziestym siódmym chromosomem w kariotypie, czyli w zestawie chromosomów zawierających informację genetyczną zapisaną poprzez kolejność par zasad nukleotydowych w DNA wchodzącego w skład chromosomu. Każdy z nas ma zwykle w każdej komórce 46 chromosomów układających się w dwadzieścia trzy pary: 22 pary autosomów i jedną parę chromosomów płci. Jest w nich tysiące genów i każdy z nich może uaktywniać się w poszczególnych komórkach organizmu spełniając wyznaczone zakodowane wcześniej zadanie. Chromosom 21 jest ubogi w geny, w porównaniu do innych chromosomów, co decyduje o przeżywalności dzieci z tym dodatkowym chromosomem. Długie ramiona chromosomu 21 stanowią 1% genomu (czyli zapisu całej informacji genetycznej). Aktualnie zidentyfikowano 225 genów (127 znanych i 98 prawdopodobnych) oraz 59 pseudogenów obecnych w DNA chromosomu 21. Najważniejsze są geny zawarte w tzw. regionie krytycznym. Jak działają?
Tu znowu potrzebne mi muzyczne porównanie.
Podczas gdy orkiestra wykonuje utwór muzyczny, każdy z instrumentów wykonuje swoje zadanie zgodnie z zapisem partytury. Jeżeli instrumenty porównamy do narządów człowieka to zapisem nutowym będzie informacja genetyczna obecna w każdej komórce. Gra na instrumentach czyli wydobywanie dźwięku jest realizacją zapisu nutowego. Można to porównać do odczytywania informacji genetycznej a jej realizację w formie ekspresji genów wyrażonej poprzez produkcję odpowiednich białek. Oddziaływają one na siebie, nie wyłączając DNA, w skomplikowanych procesach życiowych komórki, narządu czy całego organizmu.
Gdy w organizmie człowieka pojawia się dodatkowy chromosom , to geny, które zawiera mogą czasem modyfikować niektóre procesy życiowe. Wówczas w symfonii życia mogą pojawić się inne dźwięki. Niektóre instrumenty zagrają głośniej, inne ciszej, jeszcze inne grać przestaną, ale nadal będzie to symfonia. Możemy spostrzec dysonanse i chwilami kakofonię, ale będzie też dużo dobrej harmonijnej muzyki. Jej prezentacja będzie też uzależniona od tego, czy zostanie ona wykonana przez wirtuoza czy przez zwykłego grajka, czy sami będziemy dobrze przygotowani do jej wysłuchania, czy sala będzie akustyczna czy też nie. Chciałam podkreślić, że tak jak muzyka nie zależy tylko od dobrej partytury, tak skomplikowany proces, jakim jest życie poszczególnego człowieka nie zależy tylko od zapisu informacji genetycznej różnie aktywowanej w poszczególnych narządach.
Modyfikujące działanie dodatkowego chromosomu 21 na fenotyp wyraża się wykształceniem szeregu cech wspólnych w wyglądzie twarzy, rąk, czy sylwetki ciała i odmiennym tempie rozwoju cech umysłowych. Mogą wskazywać na współistnienie wad rozwojowych narządów wewnętrznych, które należy ocenić, zanim powstaną istotne zaburzenia kliniczne. Negatywną stronę obecności wspólnych cech morfologicznych jest stygmatyzacja osób, które je posiadają. Duża częstość występowania zespołu cech klinicznych opisanych przez Downa sprawia, że są one powszechnie znane i dlatego rozpoznawane na ulicy czy w szkole. Wywołuje to szereg negatywnych reakcji społecznych w stosunku do osób z zespołem Downa. Ktoś policzył, że jest tych cech około 80 i tworzą one spektrum cech, które upoważniają do postawienia rozpoznania i skierowania na badanie cytogenetyczne, aby zweryfikować diagnozę.
Na badanie cytogenetyczne pobiera się krew obwodową pacjentów (ok. 0,5 - 1cm3 od pacjenta), którą poddaje się działaniu czynnika pobudzającego wzrost limfocytów. Limfocyty hoduje się w jałowych probówkach zwykle 2-3 dni z dodatkiem odpowiedniej odżywki zawierającej aminokwasy, witaminy, surowicę cielęcą, czynniki wzrostu. Probówki sa .umieszczone w inkubatorze zapewniającym temperaturę odpowiadającą temperaturze ciała ludzkiego. Po ściśle określonym czasie zatrzymuje się wzrost komórek, tak aby znaczna ich liczba była w stadium metafazy cyklu podziałowego. To jest stadium największej kondensacji chromatyny. Wtedy najlepiej widoczne są chromosomy. Komórki preparuje się odpowiedni sposób, nakrapla się osad na szkiełka, suszy, barwi specjalnymi metodami, ogląda pod mikroskopem, analizuje liczbę, kształt i wzór poprzecznych prążków poszczególnych chromosomów, wykonuje się mikrofotografie i wycina poszczególne chromosomy układając kariotyp wg ustalonego międzynarodowego wzoru. Zapis kariotypu czyli rozpoznanie cytogenetyczne jest zrozumiały dla wszystkich cytogenetyków na świecie. Podana jest w nim liczba chromosomów charakteryzujących wszystkie komórki, rodzaj chromosomów płciowych oraz ewentualnie stwierdzane zmiany. Np. 46,XX oznacza dziewczynkę, a 46,XY chłopczyka bez zmian w kariotypie.
Badając kariotyp dzieci z podejrzeniem z. Downa najczęściej stwierdzamy obecność dodatkowego chromosomu maleńkiej pary nr 21 (47,XX,+21 lub 47, XY,+21). Chromosomy ułożone są parami wg kształtu, wielkości. Trzy chromosomy 21 w z. Downa też mają podobny kształt i prążki. Dodatkowy materiał z chromosomu 21 może być czasem obecny w połączeniu się z np. chromosomem 14, 13 lub takim samym chromosomem 21, co się określa translokacja chromosomową. Wystąpienie dodatkowego chromosomu 21, czy to w formie wolno leżącego chromosomu, czy też połączonego z innym, dokonuje się w zdecydowanej większości przypadków w komórkach rozrodczych rodziców lub we wczesnych stadiach rozwojowych dziecka.
Przyczyną obecności dodatkowego chromosomu 21 w każdej komórce dziecka jest nieprawidłowy rozdział chromosomów, jaki następuje przy powstawaniu komórek potomnych. Od dawna było wiadomo, że zaburzenia w przechodzeniu chromosomów do komórki potomnej występują najczęściej u pacjentek w starszym wieku i dlatego częściej spotykało się dzieci z z. Downa u matek rodzących po 38-40 roku życia. W niewielkim procencie przypadków również obserwowano, że u ojców zachodzi nieprawidłowe rozdzielenie chromosomów, jeżeli przez długi okres pracowali w przemyśle ciężkim, byli nałogowymi, długoletnimi palaczami papierosów. Wspomina się też o ryzyku zawodowym kierowców. W chwili obecnej pogłębione badania związane z rozpoznawaniem tajemnicy kodu genetycznego wskazują, że można zaobserwować predyspozycję genetyczną do nieprawidłowego rozchodzenia się chromosomów, co w języku naukowym określa się jako obniżona zdolność do rekombinacji w obrębie ramion krótkich chromosomu 21. Czynniki środowiskowe mogą tą zdolność wzmacniać lub osłabiać, co oznacza, że nie w każdym przypadku obniżenia częstości rekombinacji chromosomu 21 dochodzi do nieprawidłowych podziałów komórki z niesymetrycznym rozchodzeniem pary chromosomów 21.
Innym czynnikiem, który wpływa na częstość urodzenie dzieci z. Downa jest jego ograniczona zdolność przeżycia w okresie prenatalnym. Może to się manifestować zaburzeniami cyklu miesiączkowego pacjentki, kiedy dochodzi do utraty ciąży zanim zostanie ona klinicznie rozpoznana, albo manifestuje się poronieniem samoistnym ciąż bardziej zaawansowanych (czyli w 6-12 tygodniu życia płodowego). Ktoś obliczył, że u młodych kobiet, co siódma ciąża kończy się urodzeniem dziecka z z. Downa, pozostałe płody z dodatkowym chromosomem 21 obumierają w łonie matki. Generalnie częstość powtórzenia się urodzeń dzieci z z. Downa jest niska i w większości przypadków przyjścia na świat jednego dziecka z z. Downa nie należy oczekiwać następnego dziecka z tym zespołem. Porada genetyczna ujmuje to jako małe prawdopodobieństwo powtórzenia się zespołu Downa w kolejnej ciąży.
Jeżeli wykonamy badanie kariotypu rodziców, to zazwyczaj jest one prawidłowe. Z tego względu mówimy, że z. Downa jest odmiennością genetyczną, ale zmiana ta nie została odziedziczona po rodzicach.
Jak w każdej regule istnieją wyjątki. Należą do nich translokacje chromosomowe rodzinnie występujące z zaangażowaniem chromosomu 21 oraz formy mozaikowe trisomii 21 u rodziców. Wówczas prawdopodobieństwo powtórzenia jest większe, a w szczególnych przypadkach translokacji rodzinnej t(21;21) sięga 100%. W mojej trzydziestoletniej praktyce lekarskiej w poradnictwie genetycznym nie spotkałam dziedzicznej formy t(21;21) mimo, że spotkałam ok. 250 rodzin dzieci z zespołem Downa. Dwukrotnie obserwowałam formę translokacyjną zespołu Downa gdzie dwa chromosomy 21 się połączyły i jeden był wolno leżący, ale u obu dziewczynek rodzice mieli kariotypy prawidłowe i dziewczynki doczekały się zdrowego rodzeństwa.
Najczęściej dochodzi do trwałych połączeń z chromosomem 14, wówczas wielkość ryzyka genetycznego wynosi ok. 5% dla nosicielstwa matczynego i ok. 3% dla nosiciela ojcowskiego. Dla innych translokacji wynosi odpowiednio: dla t(13;21) - ok. 7% dla dziedziczenia po matce, 0-4.4% dla dziedziczenia po ojcu, dla t(15;21) - ok. 3% dla dziedziczenia po matce bądź po ojcu , t(21;22) - ok. 10% dla dziedziczenia po matce bądź po ojcu. Dane te zebrała i opracowała Anna Jelska w pracy magisterskiej wykonanej w naszym Zakładzie Genetyki Akademii Medycznej w Białymstoku. Pozwalają nam one z większą precyzją informować rodziców o możliwościach powtórzenia dzieci z zespołem Downa w niektórych wyjątkowych przypadkach.
Również dziewczynki z z. Downa i prostą trisomią 21 po osiągnięciu dojrzałości płciowej mają podwyższone prawdopodobieństwo urodzenia dziecka z z. Downa. Spośród znanych opisów macierzyństwa kobiet z z. Downa w literaturze fachowej, podaje się, że 2/3 potomstwa to zdrowe dzieci. Mężczyźni z z. Downa są zazwyczaj niepłodni, ale też znalazłam wyjątki.
Przekazanie diagnozy rodzicom o zespole Downa, a także wyniku jej potwierdzenia badaniem cytogenetycznym, nie jest sprawą prostą. Towarzyszą temu emocje rodziców i profesjonalistów. Stres rodziców i proces akceptacji dziecka, takim, jakie ono jest, a nie takie jakim być powinno (normalne) rzutują na rozwój społeczny i umysłowy dziecka. Z tego względu rodzice wymagają wsparcia i opieki. Prognoza genetyczna rozwoju umysłowego dziecka wobec braku tego typu opracowań naukowych nie jest jeszcze nastawiona na poszukiwanie umiejętności dziecka, jego zdolności i rozpoznawania realnych potrzeb psychicznych dziecka, jakie mogą i powinny być zaspakajane podczas pracy edukacyjnej w rodzinie. Istnieje realne zagrożenie wtórnym upośledzeniem umysłowym, które jest zwykle składane na karb zmiany genetycznej, a jest powodowane czynnikami społecznymi, które można regulować wpływając na jakość życia dzieci z zespołem Downa. Są one nam wszystkim potrzebne przez to, że są i takie, jakie są. Wyrażają zmienność genetyczną naszego gatunku i świadczą o jego sile w swej różnorodności.
Zespół Downa swą nazwę zawdzięcza angielskiemu lekarzowi o nazwisku Down, który w 1866 roku opisał grupę osób, pensjonariuszy zakładu dla umysłowo chorych wyróżniających się swoim zachowaniem i wyglądem. Byli do siebie podobni (12 wspólnych cech), a zarazem różni od innych. Dopiero w 1959 roku dzięki badaniom francuskiego lekarza genetyka Jerome Lejeune poznaliśmy wspólny mianownik podobieństwa tej grupy osób, a mianowicie dodatkowy chromosom pary 21.
To dobrze, że poznaliśmy przyczynę odmienności osób (dzieci) z z. Downa. To straszne, że ta przyczyna przesłoniła całą istotę człowieczeństwa w odbiorze społecznym tych osób, nierzadko już na początku swej drogi życiowej. Stres odczuwany przez rodziców, gdy pada złowrogie słowo "Down" jako diagnoza, rzutuje często na późniejszy rozwój ich dziecka. Zamiast ludzkiej istoty widzi się - zespół Downa, zamiast uśmiechu i rączek wyciągniętych do mamy - dodatkowy chromosom, zamiast ojcowskiej dumy - łzy żony i matki...
Dziecko z zespołem Downa wyposażone jest w cechy odziedziczone po rodzicach, dziadkach czy innych przodkach oraz we własne cechy indywidualne. Są one wytworem swoistej gry wpływów czynników natury genetycznej i wpływu szeroko rozumianego środowiska, które te cechy kształtują. Swoistą grę zależności genów od środowiska i odwrotnie, modyfikuje pojawienie się dodatkowego chromosomu pary 21. Ta modyfikacja sprawia, że obserwujemy wspólne cechy dla osób z zespołem Downa i ta wspólnota często przekreśla indywidualne widzenie człowieka, któremu to się przytrafiło.
Co oznacza nazwa "zespół"? W medycznym rozumieniu jest to grupa wspólnych cech morfologicznych, klinicznych i behawioralnych, (czyli związanych z zachowaniem i psychiką) z towarzyszącymi im nieraz wadami rozwojowymi wytworzonymi przez wspólną przyczynę. Niektórzy określają to jako charakterystyczny zbiór cech klinicznych i antropologicznych, na podstawie, których można postawić rozpoznanie.
U większości dzieci z zespołem Downa mamy do czynienia z dodatkowym czterdziestym siódmym chromosomem w kariotypie, czyli w zestawie chromosomów zawierających informację genetyczną zapisaną poprzez kolejność par zasad nukleotydowych w DNA wchodzącego w skład chromosomu. Każdy z nas ma zwykle w każdej komórce 46 chromosomów układających się w dwadzieścia trzy pary: 22 pary autosomów i jedną parę chromosomów płci. Jest w nich tysiące genów i każdy z nich może uaktywniać się w poszczególnych komórkach organizmu spełniając wyznaczone zakodowane wcześniej zadanie. Chromosom 21 jest ubogi w geny, w porównaniu do innych chromosomów, co decyduje o przeżywalności dzieci z tym dodatkowym chromosomem. Długie ramiona chromosomu 21 stanowią 1% genomu (czyli zapisu całej informacji genetycznej). Aktualnie zidentyfikowano 225 genów (127 znanych i 98 prawdopodobnych) oraz 59 pseudogenów obecnych w DNA chromosomu 21. Najważniejsze są geny zawarte w tzw. regionie krytycznym. Jak działają?
Tu znowu potrzebne mi muzyczne porównanie.
Podczas gdy orkiestra wykonuje utwór muzyczny, każdy z instrumentów wykonuje swoje zadanie zgodnie z zapisem partytury. Jeżeli instrumenty porównamy do narządów człowieka to zapisem nutowym będzie informacja genetyczna obecna w każdej komórce. Gra na instrumentach czyli wydobywanie dźwięku jest realizacją zapisu nutowego. Można to porównać do odczytywania informacji genetycznej a jej realizację w formie ekspresji genów wyrażonej poprzez produkcję odpowiednich białek. Oddziaływają one na siebie, nie wyłączając DNA, w skomplikowanych procesach życiowych komórki, narządu czy całego organizmu.
Gdy w organizmie człowieka pojawia się dodatkowy chromosom , to geny, które zawiera mogą czasem modyfikować niektóre procesy życiowe. Wówczas w symfonii życia mogą pojawić się inne dźwięki. Niektóre instrumenty zagrają głośniej, inne ciszej, jeszcze inne grać przestaną, ale nadal będzie to symfonia. Możemy spostrzec dysonanse i chwilami kakofonię, ale będzie też dużo dobrej harmonijnej muzyki. Jej prezentacja będzie też uzależniona od tego, czy zostanie ona wykonana przez wirtuoza czy przez zwykłego grajka, czy sami będziemy dobrze przygotowani do jej wysłuchania, czy sala będzie akustyczna czy też nie. Chciałam podkreślić, że tak jak muzyka nie zależy tylko od dobrej partytury, tak skomplikowany proces, jakim jest życie poszczególnego człowieka nie zależy tylko od zapisu informacji genetycznej różnie aktywowanej w poszczególnych narządach.
Modyfikujące działanie dodatkowego chromosomu 21 na fenotyp wyraża się wykształceniem szeregu cech wspólnych w wyglądzie twarzy, rąk, czy sylwetki ciała i odmiennym tempie rozwoju cech umysłowych. Mogą wskazywać na współistnienie wad rozwojowych narządów wewnętrznych, które należy ocenić, zanim powstaną istotne zaburzenia kliniczne. Negatywną stronę obecności wspólnych cech morfologicznych jest stygmatyzacja osób, które je posiadają. Duża częstość występowania zespołu cech klinicznych opisanych przez Downa sprawia, że są one powszechnie znane i dlatego rozpoznawane na ulicy czy w szkole. Wywołuje to szereg negatywnych reakcji społecznych w stosunku do osób z zespołem Downa. Ktoś policzył, że jest tych cech około 80 i tworzą one spektrum cech, które upoważniają do postawienia rozpoznania i skierowania na badanie cytogenetyczne, aby zweryfikować diagnozę.
Na badanie cytogenetyczne pobiera się krew obwodową pacjentów (ok. 0,5 - 1cm3 od pacjenta), którą poddaje się działaniu czynnika pobudzającego wzrost limfocytów. Limfocyty hoduje się w jałowych probówkach zwykle 2-3 dni z dodatkiem odpowiedniej odżywki zawierającej aminokwasy, witaminy, surowicę cielęcą, czynniki wzrostu. Probówki sa .umieszczone w inkubatorze zapewniającym temperaturę odpowiadającą temperaturze ciała ludzkiego. Po ściśle określonym czasie zatrzymuje się wzrost komórek, tak aby znaczna ich liczba była w stadium metafazy cyklu podziałowego. To jest stadium największej kondensacji chromatyny. Wtedy najlepiej widoczne są chromosomy. Komórki preparuje się odpowiedni sposób, nakrapla się osad na szkiełka, suszy, barwi specjalnymi metodami, ogląda pod mikroskopem, analizuje liczbę, kształt i wzór poprzecznych prążków poszczególnych chromosomów, wykonuje się mikrofotografie i wycina poszczególne chromosomy układając kariotyp wg ustalonego międzynarodowego wzoru. Zapis kariotypu czyli rozpoznanie cytogenetyczne jest zrozumiały dla wszystkich cytogenetyków na świecie. Podana jest w nim liczba chromosomów charakteryzujących wszystkie komórki, rodzaj chromosomów płciowych oraz ewentualnie stwierdzane zmiany. Np. 46,XX oznacza dziewczynkę, a 46,XY chłopczyka bez zmian w kariotypie.
Badając kariotyp dzieci z podejrzeniem z. Downa najczęściej stwierdzamy obecność dodatkowego chromosomu maleńkiej pary nr 21 (47,XX,+21 lub 47, XY,+21). Chromosomy ułożone są parami wg kształtu, wielkości. Trzy chromosomy 21 w z. Downa też mają podobny kształt i prążki. Dodatkowy materiał z chromosomu 21 może być czasem obecny w połączeniu się z np. chromosomem 14, 13 lub takim samym chromosomem 21, co się określa translokacja chromosomową. Wystąpienie dodatkowego chromosomu 21, czy to w formie wolno leżącego chromosomu, czy też połączonego z innym, dokonuje się w zdecydowanej większości przypadków w komórkach rozrodczych rodziców lub we wczesnych stadiach rozwojowych dziecka.
Przyczyną obecności dodatkowego chromosomu 21 w każdej komórce dziecka jest nieprawidłowy rozdział chromosomów, jaki następuje przy powstawaniu komórek potomnych. Od dawna było wiadomo, że zaburzenia w przechodzeniu chromosomów do komórki potomnej występują najczęściej u pacjentek w starszym wieku i dlatego częściej spotykało się dzieci z z. Downa u matek rodzących po 38-40 roku życia. W niewielkim procencie przypadków również obserwowano, że u ojców zachodzi nieprawidłowe rozdzielenie chromosomów, jeżeli przez długi okres pracowali w przemyśle ciężkim, byli nałogowymi, długoletnimi palaczami papierosów. Wspomina się też o ryzyku zawodowym kierowców. W chwili obecnej pogłębione badania związane z rozpoznawaniem tajemnicy kodu genetycznego wskazują, że można zaobserwować predyspozycję genetyczną do nieprawidłowego rozchodzenia się chromosomów, co w języku naukowym określa się jako obniżona zdolność do rekombinacji w obrębie ramion krótkich chromosomu 21. Czynniki środowiskowe mogą tą zdolność wzmacniać lub osłabiać, co oznacza, że nie w każdym przypadku obniżenia częstości rekombinacji chromosomu 21 dochodzi do nieprawidłowych podziałów komórki z niesymetrycznym rozchodzeniem pary chromosomów 21.
Innym czynnikiem, który wpływa na częstość urodzenie dzieci z. Downa jest jego ograniczona zdolność przeżycia w okresie prenatalnym. Może to się manifestować zaburzeniami cyklu miesiączkowego pacjentki, kiedy dochodzi do utraty ciąży zanim zostanie ona klinicznie rozpoznana, albo manifestuje się poronieniem samoistnym ciąż bardziej zaawansowanych (czyli w 6-12 tygodniu życia płodowego). Ktoś obliczył, że u młodych kobiet, co siódma ciąża kończy się urodzeniem dziecka z z. Downa, pozostałe płody z dodatkowym chromosomem 21 obumierają w łonie matki. Generalnie częstość powtórzenia się urodzeń dzieci z z. Downa jest niska i w większości przypadków przyjścia na świat jednego dziecka z z. Downa nie należy oczekiwać następnego dziecka z tym zespołem. Porada genetyczna ujmuje to jako małe prawdopodobieństwo powtórzenia się zespołu Downa w kolejnej ciąży.
Jeżeli wykonamy badanie kariotypu rodziców, to zazwyczaj jest one prawidłowe. Z tego względu mówimy, że z. Downa jest odmiennością genetyczną, ale zmiana ta nie została odziedziczona po rodzicach.
Jak w każdej regule istnieją wyjątki. Należą do nich translokacje chromosomowe rodzinnie występujące z zaangażowaniem chromosomu 21 oraz formy mozaikowe trisomii 21 u rodziców. Wówczas prawdopodobieństwo powtórzenia jest większe, a w szczególnych przypadkach translokacji rodzinnej t(21;21) sięga 100%. W mojej trzydziestoletniej praktyce lekarskiej w poradnictwie genetycznym nie spotkałam dziedzicznej formy t(21;21) mimo, że spotkałam ok. 250 rodzin dzieci z zespołem Downa. Dwukrotnie obserwowałam formę translokacyjną zespołu Downa gdzie dwa chromosomy 21 się połączyły i jeden był wolno leżący, ale u obu dziewczynek rodzice mieli kariotypy prawidłowe i dziewczynki doczekały się zdrowego rodzeństwa.
Najczęściej dochodzi do trwałych połączeń z chromosomem 14, wówczas wielkość ryzyka genetycznego wynosi ok. 5% dla nosicielstwa matczynego i ok. 3% dla nosiciela ojcowskiego. Dla innych translokacji wynosi odpowiednio: dla t(13;21) - ok. 7% dla dziedziczenia po matce, 0-4.4% dla dziedziczenia po ojcu, dla t(15;21) - ok. 3% dla dziedziczenia po matce bądź po ojcu , t(21;22) - ok. 10% dla dziedziczenia po matce bądź po ojcu. Dane te zebrała i opracowała Anna Jelska w pracy magisterskiej wykonanej w naszym Zakładzie Genetyki Akademii Medycznej w Białymstoku. Pozwalają nam one z większą precyzją informować rodziców o możliwościach powtórzenia dzieci z zespołem Downa w niektórych wyjątkowych przypadkach.
Również dziewczynki z z. Downa i prostą trisomią 21 po osiągnięciu dojrzałości płciowej mają podwyższone prawdopodobieństwo urodzenia dziecka z z. Downa. Spośród znanych opisów macierzyństwa kobiet z z. Downa w literaturze fachowej, podaje się, że 2/3 potomstwa to zdrowe dzieci. Mężczyźni z z. Downa są zazwyczaj niepłodni, ale też znalazłam wyjątki.
Przekazanie diagnozy rodzicom o zespole Downa, a także wyniku jej potwierdzenia badaniem cytogenetycznym, nie jest sprawą prostą. Towarzyszą temu emocje rodziców i profesjonalistów. Stres rodziców i proces akceptacji dziecka, takim, jakie ono jest, a nie takie jakim być powinno (normalne) rzutują na rozwój społeczny i umysłowy dziecka. Z tego względu rodzice wymagają wsparcia i opieki. Prognoza genetyczna rozwoju umysłowego dziecka wobec braku tego typu opracowań naukowych nie jest jeszcze nastawiona na poszukiwanie umiejętności dziecka, jego zdolności i rozpoznawania realnych potrzeb psychicznych dziecka, jakie mogą i powinny być zaspakajane podczas pracy edukacyjnej w rodzinie. Istnieje realne zagrożenie wtórnym upośledzeniem umysłowym, które jest zwykle składane na karb zmiany genetycznej, a jest powodowane czynnikami społecznymi, które można regulować wpływając na jakość życia dzieci z zespołem Downa. Są one nam wszystkim potrzebne przez to, że są i takie, jakie są. Wyrażają zmienność genetyczną naszego gatunku i świadczą o jego sile w swej różnorodności.
Alina T. Midro
Zakład Genetyki Klinicznej Akademii Medycznej w Białymstoku
| Mózgowe porażenie dziecięce | Rodzeństwo | Bliźniaki | ||||||||
|
|
|
||||||||
|
|
|
ChSON "Ognisko" | ul. Lubelska 21 | 30-003 Kraków
tel. +48 12 423 12 31 | faks: +48 12 422 96 38 | e-mail: biuro@ognisko.org.pl
Projekt i realizacja: 