Czytelnia

• Równość i prawa człowieka. o Poznanie własnego ciała i ciała płci odmiennej.
• Zwiększenie wiary w siebie i szacunku do własnej osoby.
• Budowanie przyjacielskich i partnerskich stosunków międzyludzkich.
• Masturbacja i czynności nie płciowe.
• Ciąża, poród, rodzina.
• Ochrona przed ciążą niechcianą i chorobami przenoszonymi drogą płciową oraz HIV.
• Przeciwstawienie się przemocy seksualnej i wykorzystywaniu.
• Odrębność seksualności upośledzonych umysłowo, gdzie trzeba respektować głównie stopień upośledzenia oraz wiek biologiczny, psychologiczny oraz społeczny jednostek grupy docelowej.

Podstawowy kurs edukacyjny z zakresu seksualności osób upośledzonych umysłowo powinien przejść także personel opiekujący się ludźmi o specyficznych potrzebach, także wówczas, gdy nie będzie bezpośrednio szkolił swoich podopiecznych w tej tematyce. McCarthy i Thomson (1997) przydatność takiego kursu widzą w tym, że personel:
- bardziej uświadomi sobie, że ludzie o specyficznych potrzebach są istotami seksualnymi, a ich seksualność w zasadzie nie różni się od seksualności każdego z nas,
- będzie chętniej wspierał i umożliwiał wychowanie seksualne ludzi o specyficznych potrzebach,
- nie będzie w takim stopniu, jak dotychczas, obawiał się konsekwencji życia seksualnego ludzi o specyficznych potrzebach,
- będzie lepiej poinformowany o odrębnościach dotyczących wzajemnych kontaktów partnerskich i seksualności osób upośledzonych umysłowo, które różnią się od jego własnych doświadczeń,
- będzie następnie upowszechniać optymalne strategie (politykę zdrowotną) i sposoby pracy z upośledzonymi umysłowo w zakresie seksualności, a tam gdzie ich jeszcze nie ma, wskaże na konieczność ich stworzenia,
- zwiększy wiarę w siebie, gdyby w przypadku takiej potrzeby podjął się wychowania seksualnego ludzi o specyficznych potrzebach. Trzecią, kluczową grupę stanowią rodzice osób upośledzonych umysłowo. Oni również powinni być objęci programem wychowania seksualnego. Pozwoli im to zrozumieć potrzeby seksualne swoich dzieci i nie obawiać się przejawów ich seksualności, a wręcz przeciwnie, będą zdolni udzielić im odpowiedniej pomocy. Takie programy można organizować bądż jako samodzielne dla rodziców w kilku blokach wieczornych, bądż wspólnie z dziećmi, a zwłaszcza podczas obozów wakacyjnych.

Jednak najważniejsze jest samo wychowanie seksualne osób upośledzonych umysłowo. Jednym z podstawowych warunków pra cy z nimi jest określenie stopnia upośledzenia. Według Bzdúchovej (2000) wiek seksualny nie może wyprzedzić wieku umysłowego i społecznego. Dlatego też ważne jest włączenie niepełnosprawnych intelektualnie do grup nauczania według ich indywidualnej krzywej rozwoju, aby znależli się w zespole o, w przybliżeniu, takim samym poziomie rozwoju umysłowego, społecznego i odpowiadającego im rozwoju seksualnego, a nie według wieku fizycznego lub klasy szkoły, do której uczęszczają. Z jednej strony uczniami szkół specjalnych stopnia podstawowego w większości są dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, gdzie możemy orientacyjnie zakładać ich wiek umysłowy na z grubsza do 12 lat. z drugiej strony, w Domach Pomocy Społecznej żyją również osoby dorosłe, z upośledzeniem w stopniu umiarkowanym i głębokim, których wiek umysłowy w większości nie przekracza 5-7 lat, w pierwszym przypadku, i 3-4 lat, w drugim przypadku.
W przypadku osób z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim może dochodzić do stosunku płciowego, podczas gdy w przypadku upośledzenia w stopniu umiarkowanym i głębokim, możliwość stosunku płciowego (koitalnego) jest prawie wykluczona. Bzdúchova (2000) twierdzi, że około 5-7% upośledzonych intelektualnie ludzi jest zdolnych do prowadzenia pełnowartościowego, regularnego życia seksualnego. Najczęściej osoby niepełnosprawne intelektualnie pozostają na poziomie 8- 9 lat wieku umysłowego, czemu w odniesieniu do wieku seksualnego odpowiadają zachowania polegające na wzajemnym obejmowaniu się, trzymaniu za ręce, pocałunkach, przy czym o stosunku płciowym (coitum) w ogóle nie myślą. Jednak wszystkie przedstawione kryteria rozwoju psychoseksualnego są jedynie orientacyjne i, jak już wyżej zaznaczyłam, dla każdej osoby upośledzonej intelektualnie, należy zawsze określić jej krzywą rozwoju indywidualnego.
Ale przy tym ludzie niepełnosprawni intelektualnie, dojrzewają według swojego rzeczywistego wieku fizjologicznego. Aby mogli zaspokoić swoje potrzeby biologiczne, trzeba ich niekiedy wręcz nauczyć masturbacji, gdyż będą wśród nich tacy, którzy sami nie odkryją takiej możliwości. Odpowiednim kryterium czasowym do rozpoczęcia masturbacji jest zazwyczaj pojawienie się polucji i menstruacji. Oczywiście, także w tym przypadku jest zrozumiałe, że zaspokojenie tą drogą zależy od indywidualnych cech i potrzeb osób upośledzonych, ale jeśli do tego dochodzi, zdecydowanie nie należy się tym niepokoić (Bzdúchova, 2000).
W wychowaniu seksualnym osób upośledzonych umysłowo, oprócz ustalenia tematów odpowiadających poziomowi upośledzenia, należy uwzględniać również specyficzne cechy dotyczące ich zdolności kognitywnych i emocjonalnych, przyswajania sobie wiadomości i umiejętności społecznych. Korzystne są formy pracy grupowej, w której od samego początku konieczne jest stworzenie atmosfery zaufania i poczucia bez pieczeństwa, postępowanie małymi kroczkami, z powtarzaniem i podsumowywaniem przerabianych tematów, pozostawienie niezbędnej przestrzeni na dyskusję, praca na przykładzie konkretnych sytuacji i ilustracji z realnego życia, prezentowanie przykładów i kazuistyki, którą podopieczni potrafią sobie realnie wyobrazić. w odniesieniu do tematów zorientowanych na podwyższenie wiadomości, efektywne jest wykorzystanie video, fotografii, rysunków i ilustracji. w przyswajaniu umiejętności społecznych osoby upośledzone bardzo lubią działania, w których grają role, pozwalające na wyrażanie własnych emocji, a edukacja za pośrednictwem tego, co przeżywają (własnych przeżyć) jest dla nich, w odróżnieniu od abstrakcji i uogólnień, łatwo przyswajalna. Mniej chętnie uczestniczą w sytuacjach wymagających form pisemnych, indywidualnych lub podczas zajęć grupowych. Ważne jest również stosowanie podejścia indywidualnego, zawsze, gdy dana osoba lub sytuacja tego wymaga. Nie tylko w pracy z osobami upośledzonymi intelektualnie, ale również podczas treningów nauczycieli i trenerów, w programach dla personelu i rodziców dzieci upośledzonych, pod względem metodycznym optymalne w wychowaniu seksualnym jest położenie nacisku na interaktywne grupowe i emocjonalne formy pracy, w których mają możliwość wymiany własnych doświadczeń, wysłuchania różnorodnej argumentacji, reagowania na nią, pozbywania się obaw i przesądów. Korzystną, uzupełniającą formą jest indywidualna praca z podopiecznym. Optymalna liczebność grupy w populacji osób z normą intelektualną wynosi 20-25 uczniów. w przypadku osób z lekkim upośledzeniem jest to: 10-15 uczniów, a z upośledzeniem głębokim: 3-5 uczniów.
Na wstępie należy stworzyć w grupie atmosferę życzliwości, komfortu i spokoju. Aby uczestnicy zajęć nie mieli poczucia zagrożenia, powinno się zacząć od ćwiczeń mniej intymnych i emotywnych. Podobnie ćwiczenia nastawione na przyswajanie i pogłębianie wiadomości należy organizować w odpowiedniej kolejności. Na przykład tematy o ryzykownym zachowaniu seksualnym, zakażeniu HIV i chorobach przenoszonych drogą płciową, muszą wyprzedzać ćwiczenia na temat bezpieczniejszego seksu i sposobów ochrony. W związku z tym, że chodzi o tematy delikatne, zaleca się na wstępie porozumienie co do podstawowych reguł, którymi grupa będzie się kierować. Może je zaproponować nauczyciel/ trener, albo sformułuje je sama grupa. Powinny one obejmować wzajemne zaufanie, otwartość, poszanowanie poglądów innych, aktywne słuchanie i nie przekrzykiwanie się, harmonogram pracy i przerw oraz możliwość w każdym momencie odmowy kontynuowania zajęć, gdy ich uczestnik poczuje się nieprzyjemnie lub ma uczucie niepewności i zagrożenia. Na zakończenie zaleca się dokonanie oceny treningu, podczas której uczestnicy mogliby go skomentować, stwierdzając, co było dla nich przydatne, ewentualnie o co w przyszłości powinno się go uzupełnić.
Materiałem inspirującym w pracy w dziedzinie seksualności upośledzonych umysłowo jest na przykład podręcznik Dixonovej (1988). Zawiera on szeroką skalę grupowych ćwiczeń interaktywnych, powiązanych z tymi podstawowymi tematami, razem z uzasadnieniem ich przydatności.

1. Komunikacja
W związku z tym, że upośledzeni intelektualnie mają często problem z komunikacją werbalną i nie werbalną, to poprzez rozwijanie umiejętności komunikowania się, może zwiększać się u nich również prawdopodobieństwo kształtowania wzajemnych (partnerskich) relacji. Ćwiczenia w tej części są nastawione głównie na kontakt wzrokowy, dotyk, rozmowę, słuchanie, zaufanie, kooperację, wyrażanie uczuć.

2. Uświadamianie sobie własnego ciała
Ważną rzeczą w budowaniu szacunku do siebie i kształtowaniu dobrych, wzajemnych relacji z innymi, jest nauczenie się świadomości samego siebie, swojego ciała, swoich uczuć, tego, co się w nas samych podoba i co chcemy z własnym ciałem robić. Upośledzeni intelektualnie ludzie w większości mają o swoim własnym ciele wyobrażenia bądż bardzo mgliste, bądż też są w ogóle ich pozbawieni, albo też są one bardzo negatywne. Częstokroć wstydzą się swojego ciała i przyswoili sobie negatywne wiadomości o dotykach. Niektórzy nie potrafią rozróżnić kobiety od mężczyzny lub osoby dorosłej od dziecka. Dlatego też ćwiczenia w tym zakresie są nastawione na uświadamianie sobie własnego ciała i zwiększanie zaufania do samego siebie.

3. Szacunek do samego siebie
Włączenie tego tematu wynika stąd, że ludzie o małym szacunku do siebie niewiele myślą o sobie i własnej osoby nie traktują jako godnej tego, aby inni o nich myśleli. Prawdopodobnym rezultatem tego potem jest to, że jeśli nie myślą o sobie, to niewiele myślą o innych ludziach. Natomiast ludzie cechujący się dużym szacunkiem do siebie, myślą o sobie przeważnie pozytywnie i potrafią docenić swoją wartość. Także w kontaktach z innymi ludżmi zachowują się z respektem i życzliwością. Dlatego też ćwiczenia w tym zakresie są nastawione na identyfikowanie pozytywnych aspektów u siebie i innych oraz wzajemnie jeden u drugiego, co w efekcie końcowym przyczyni się do przyjęcia większej odpowiedzialności za siebie.

4. Dbanie o siebie
Dbanie o siebie jest nie tylko ważną częścią własnego zdrowia i szacunku do siebie, ale również zdrowia i komfortu innych. Dlatego w tej części znajdują się ćwiczenia nastawione na zmiany w okresie dojrzewania (z menstruacją włącznie) i towarzyszące im okoliczności, które wywierają wpływ na zdrowie fizyczne, mentalne i emocjonalne. Nacisk jest kładziony na naukę rozróżniania pomieszczeń publicznych i prywatnych oraz form zachowania.

5. Wzajemne relacje
Ta część jest zorientowana na przyswajanie umiejętności społecznych, które pomagają rozwijać wzajemne relacje z innymi osobami i pozwalają na rozróżnianie relacji nastawionych na troskę o drugiego człowieka od tych, które go jedynie wykorzystują.

6. Seksualne odczucia
Ćwiczenia w tej części są nastawione na analizowanie własnych odczuć seksualnych, masturbację, stopnie partnerskich relacji, czynności płciowe i nie płciowe, zdolność decydowania, co jest, a co nie jest seksualnie przyjemne oraz zdolność do odrzucenia aktywności seksualnej.

7. Ciąża, poród, rodzicielstwo
Nawet w sytuacji, gdy wiele kobiet upośledzonych intelektualnie nigdy nie zajdzie w ciążę, a wielu upośledzonych mężczyzn nigdy nie zapłodni kobiety, zawsze pozostaje znacząca liczba tych, którzy mogą posiadać potomstwo. Dlatego ważne jest, aby nauczyli się, co to jest ciąża, poród i jakie obowiązki i jaką odpowiedzialność mają rodzice w stosunku do swoich dzieci. Na to są przeznaczone ćwiczenia w tym zakresie.

8. Zdrowie seksualne
Niepełnosprawni intelektualnie ludzie powinni przyswoić sobie taką minimalną dawkę informacji i umiejętności, dzięki której będą mogli czuć się, tak jak inni ludzie, zdrowymi pod względem seksualnym. Ale z uwagi na fakt, że mają bardziej ograniczony dostęp do informacji od rodziców, przyjaciół, szkoły, masmediów, należy im ich udzielić wówczas, gdy ich potrzebują i to razem z umiejętnościami, jak mogą z nich korzystać. Dlatego ćwiczenia w tej części są nastawione na antykoncepcję i ochronę przed chorobami przenoszonymi drogą płciową oraz HIV/AIDS.

Osoby o głębokim upośledzeniu umysłowym są przeważnie umieszczane w Domach Pomocy Społecznej. Realia życia w DPS trafnie opisuje Tóthová (2001). Niektóre konstatacje z jej artykułu pragnę tutaj zaakcentować. W tych obiektach:

• powszechnie w zbyt małym stopniu respektuje się potrzeby (i prawa) pensjonariuszy,
• w związku z tym, że w jednym pokoju przebywa kilka osób, są one pozbawione praktycznie jakiejkolwiek prywatności,
• personel Domu w gruncie rzeczy we wszystkich sprawach decyduje za pensjonariusza,
• oświata seksualna i wychowanie seksualne są obecne w stopniu minimalnym,
• częstokroć personel jest zaszokowany samym wyobrażeniem masturbacji, przy czym agresywność pensjonariuszy jest uwarunkowana brakiem możliwości zaspokojenia potrzeb seksualnych,
• nie zapewnia się koedukacji.

Dlatego też, według niej, należy:

• długofalowo rozwiązać problem warunków mieszkaniowych, aż po możliwość urządzenia kilkupokojowych mieszkań dla kilku par partnerskich, o podnieść kwalifikacje personelu zatrudnionego w DPS w zakresie praw człowieka oraz praw i potrzeb seksualnych pensjonariuszy upośledzonych,
• w jak największym stopniu włączyć do współpracy rodziców osób niepełnosprawnych intelektualnie,
• edukować pensjonariuszy w zakresie praw człowieka a seksualności szczególnie oraz pomagać im w przejmowaniu coraz większej odpowiedzialności za swoje życie.

Przyspieszenie rozwiązania sytuacji w DPS jest tym pilniejsze, że według Deklaracji Helsińskiej o równości i usługach dla ludzi z upośledzeniem umysłowym z dnia 11 lipca 1996 (Preambuła, art.6): "Ludzie upośledzeni umysłowo mają prawo do życia w jak najmniej ograniczającym ich środowisku, zapewniającym prywatność. Domy opieki są w sprzeczności z tą zasadą, jako modele są już przeżyte, gdyż opierają się na już przestarzałej dziś zasadzie izolacji ludzi upośledzonych". Do analizy obecnego stanu wychowania seksualnego osób niepełnosprawnych intelektualnie w Słowacji należy dodać, że ostatnio na tym polu dochodzi do poprawy ich życia. W 2001 r., pod patronatem Ministerstwa Pracy, Spraw Socjalnych i Rodziny oraz Fundacji Społeczeństwa Otwartego realizowano pierwszy, bardziej kompleksowy program nastawiony na fachowe przygotowanie pracowników urzędów wojewódzkich i placówek socjalnych w zakresie wychowania seksualnego i przygotowania do partnerowania ludziom o specyficznych potrzebach. Planowana jest kontynuacja tego rodzaju działalności w szerszym zakresie.

Adriana Gajdosikova